Historia cmentarza

Cmentarz Żołnierzy Polskich 1920 roku w Radzyminie

Na skraju Radzymina, przy szosie warszawskiej, która była świadkiem dramatycznych wydarzeń w sierpniu 1920 roku, znajduje się Cmentarz Poległych. W czterech zbiorowych mogiłach spoczywa kilkuset żołnierzy pułków walczących o Radzymin w dniach chwały — 13-16 sierpnia. Miejsce cmentarne ustanowiono na tym terenie już w 1912 roku, ale pochówków na nim do 1920 roku było niewiele, bo większość mieszkańców Radzymina i okolicznych wsi grzebała swoich bliskich na starym cmentarzu w centrum miasta.
Po zwycięskiej bitwie o Radzymin na prawie puste, ogrodzone jedynie drutem, cmentarne pole okoliczni mieszkańcy zwozili furmankami ciała poległych żołnierzy. Chowano ich w zbiorowych mogiłach. Czas wojny nie pozwalał jeszcze na stawianie pomników.
Bardzo szybko jednak z inicjatywy zacnego mieszkańca Radzymina, Karola Łobodowskiego, zawiązał się Komitet Opieki nad Cmentarzem. Działalność jego wspierały finansowo różne organizacje cywilne i wojskowe. Napływały też dary z zagranicy. Cmentarz otoczono żelaznym ozdobnym ogrodzeniem wykonanym przez radzymińskich kowali.
W 1923 roku dzięki ofiarności pracowników Banku Polskiego i Magistratu miasta Warszawy dwie duże zbiorowe mogiły zostały obudowane betonowym murem oraz ustawiono na nich kamienne krzyże i marmurowe, pamiątkowe tablice. Telefonistki PAST-y ufundowały piękną obudowę z piaskowca dla zbiorowej mogiły Strzelców Kaniowskich.
Obchody kolejnych rocznic bitwy o Radzymin na Cmentarzu Poległych stały się wielkimi manifestacjami patriotycznymi. Obecni na nich byli najwyżsi dostojnicy państwowi, kościelni, generalicja, przedstawiciele partii politycznych, organizacji społecznych oraz przybysze z całej Polski, a także goście zagraniczni. 9 października 1927 r. na Cmentarzu Poległych odbyła się doniosła uroczystość poświęcenia Kaplicy-Pomnika zbudowanego według projektu architekta W. Czeczota. Zaszczycili ją swoją obecnością: Prezydent RP Ignacy Mościcki, Biskup Polowy WP Stanisław Gall oraz liczna generalicja z Edwardem Rydzem-Śmigłym, Józefem Hallerem i Lucjanem Żeligowskim. Na zakończenie uroczystości przed Prezydentem odbyła się defilada wojska i oddziałów przysposobienia wojskowego.
W kolejnych latach ściany kaplicy i filary cmentarnej bramy zdobione były pamiątkowymi tablicami fundowanymi poszczególnym pułkom przez wdzięczne społeczeństwo i towarzyszy broni. Ufundowano tablice dla pułków: 46. Strzelców Kresowych (5. pułku strzelców podhalańskich), 81. Strzelców Grodzieńskich i 85. Strzelców Wileńskich. Tablice poświęcone pułkom dywizji Strzelców Kaniowskich ozdobiły ich zbiorowe mogiły. Naprzeciwko cmentarnej bramy Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów wybudowało budynek administracyjny dla obsługi cmentarza.
Na początku września 1939 r. w zbiorowej mogile pochowano 127 żołnierzy polskich poległych w okolicach Radzymina.
Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej władze komunistyczne zakazały urządzania patriotycznych zgromadzeń na cmentarzu i podjęły działania w kierunku zacierania pamięci o wojnie 1920 roku. Uroczystości, ale tylko o charakterze religijnym, wznowiono na cmentarzu dopiero po 1956 r. Mieszkańcy Radzymina nie zapomnieli jednak o swoich bohaterach. Zawsze składano kwiaty i palono znicze, a skrycie restaurowano tablice pamiątkowe. W 1981 roku członkowie radzymińskiej „Solidarności", przy współudziale okolicznych mieszkańców, odnowili cmentarz. Od tego czasu cmentarzem opiekuje się również młodzież szkolna Zespołu Szkół Terenów Zieleni i Szkoły Podstawowej nr 1 im. ppłk. pil. Mariana Pisarka. Corocznie, w rocznicę śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego, cmentarz odnawiają członkowie Towarzystwa Przyjaciół Radzymina. Z ich inicjatywy w 1989 roku wznowione zostały na cmentarzu patriotyczne zgromadzenia. W 1990 roku w 70. rocznicę bitwy, odrestaurowano kaplicę i fresk na jej szczycie. Podczas uroczystości w dniu 15 sierpnia składana jest ziemia z miejscowości, od których pochodzą nazwy pułków piechoty walczących o Radzymin.